ประวัติบ้านหนองหมากแก้วหมู่ที่ 6 ตำบลปวนพุ อำเภอหนองหิน จังหวัดเลยประวัติความเป็นมาหมากแก้ว เพี้ยนมาจากคำว่า “บักแก้ว” ซึ่งเป็นชื่อของควายตัวผู้ตัวหนึ่ง ตามภาษาถิ่นคำว่า “บัก” หมายถึง ตัวผู้ ควายบักแก้วตัวนี้เป็นควายตัวผู้สีดำ มีวัดโนนทราย บ้านหนองหมากแก้ว ลักษณะพิเศษแตกต่างจากควายตัวอื่น เรียกตามภาษาพื้นบ้านว่า หน้าแด่น ตีนซาง หากดอก (ที่หน้าผาก ข้อเท้าลงไปถึงกลีบเท้าและฟอยหางเป็นสีเผือก) ควายที่มีลักษณะเช่นนี้ถือว่าเป็นศิริมงคลแก่เจ้าของ จึงได้ตั้งชื่อให้ว่า แก้ว หรือ บักแก้ว ต่อมาเรียกเพี้ยนไปหลายเป็น หมากแก้วหนอง หมายถึง แอ่งน้ำอยู่ตามป่าและทุ่ง หมากแก้วมาจากคำว่าบัก(ไอ้) เป็นคำเรียกชาย ที่เสมอกันหรือต่ำกว่า และ แก้ว หมายถึง หินแข็งใส หมายถึงสิ่งที่ล้ำค่า บักแก้ว เป็นชื่อควาย หนองบักแก้วหรือหมากแก้ว เป็นชื่อหนองน้ำใหญ่ ซึ่ง มีความเชื่อว่าไอ้แก้วมาตายที่หนองน้ำนี้ หรืออีกนัยหนึ่งเล่าว่าแต่ก่อนบริเวณที่เป็นหมูบ้านเป็นป่า มีลำห้วยไหลผ่านและมีหนองน้ำแห่งหนึ่งอยู่ทางฝั่งตะวันตกของลำห้วยมีหมู่บ้านอยู่ประมาณ 7 – 8 ครัวเรือน วันหนึ่งมีควายตัวผู้ที่เจ้าของเลี้ยงไว้ชื่อ บักแก้ว บัก(เป็นภาษาพื้นบ้านหมายถึงตัวผู้)ได้มานอนแช่น้ำและเกิดตายลงไปโดยไม่ทราบสาเหตุ ชาวบ้านจึงเรียกหนองน้ำนี้ว่าหนองบักแก้ว ครั้งแรก และเป็นหัวหน้าหมู่บ้านคือ นายพ่อบ้านชมพูทัศ ถิ่นฐานมาจากจังหวัดกาฬสินธุ์ รูปร่างสูงใหญ่ประมาณ 180 ซม.ผิวดำแดง อายุ 50 ปี มีภรรยา ไม่ทราบชื่อ มีบุตรเป็นหญิงชื่อนางสาวอู่ชมพูทัศ ขณะนั้นตั้งบ้านประมาณ ปี พ.ศ.2399 นายพ่อบ้านได้ปกครอง ชาวบ้าน 15 ครัวเรือน ไม่มีวัดไม่มีโรงเรียน มีหมอยาพื้นบ้านมีหมอยาตำแยมีหมอผีที่ตั้งหมู่บ้านมีหนองน้ำใหญ่ลึก มีต้นไม้ใหญ่ล้อมรอบตัวหนองต่อมาไม่นานมีควายเผือกมาตายใส่ในหนองน้ำนั้น ชาวบ้านเลยเรียก หนองหมากแก้วมีลำห้วยปวนห่างจากหมู่บ้านประมาณ 200 เมตร มีน้ำไหลตลอดปีชาวบ้านอาศัยน้ำดื่ม น้ำอาบ โดยขุดบ่ตามลำห้วย เพื่อนเอาน้ำมาดื่ม ต่อมาปี พ.ศ.2412 ได้ตั้งวัดขึ้นมา 1 วัด ใกล้ลำธาร มีชาวบ้านไปบวช 2 องค์มาเรื่อยๆ มีหมู่บ้านใหญ่ขึ้น ต่อมาปี พ.ศ.2460 วันที่ 4 พฤศจิกายน 2466 ได้เกิดอาเพสขึ้นมีนายสาย นายสัง ไม่ทราบนามสกุล เกิดฟ้อนรำขึ้น แล้วร้องว่ามีผีบุญมาเกิดแล้ว ได้ทำนายว่าม้าจะป่งเขา เสาจะออกดอก โดย 2 คนนี้สามารถนอนบนก้านกล้วยได้ ไต่เชือกเส้นเล็กๆได้ และ ใครมีลูกสาวต้องเอาไปนอนนำหมดทุกคน แล้วบอกว่าเมียผู้มีบุญ มีหมู่บ้านต่างๆมาฟ้อนรำด้วยอยู่ ประมาณ 45 วัน จากนั้นนายสาย นายสัง นายบุญมานำพวกฟ้อนรำทั้งหมด เตรียมหอก ดาบ เดินทางจะไปยึดอำเภอวังสะพุงได้เดินทางไป 2 วัน ถึงนาทามเจ้าหน้าที่อำเภอวังสะพุงทรายขาวเอาเจ้าหน้าที่ออกมาไล่จับได้ 2 คน คือนายสาย และนายบุญมา ส่วนพรรคพวกแตกวิ่งหนีเข้าป่าหมดภาพวัดโนนทราย บ้านหนองหมากแก้วข้อมูลจาก ประวัติศาสตร์หมู่บ้านและชุมชนในจังหวัดเลย อำเภอหนองหิน โดย กศน.อำเภอหนองหิน จังหวัดเลย โครงการหนังสือสามัญประจำบ้าน สำนักงาน กศน. จังหวัดเลย